चिन्ता साना र मझौला उद्योगको

विकासोन्मुख देशहरू र विशेषगरी नेपालजस्ता अल्प विकसित मुलुकहरूमा निजी क्षेत्र मुख्यतया साना व्यवसायहरू मिलेर बनेका हुन्छन् । विकासशील देशहरूमा बहुसंख्यक लगानी घरेलु स्रोतबाट आउँछ । धेरै लघु र साना उद्यमहरू अनौपचारिकरूपमा आधिकारिक नियमन प्रणाली बाहिर काम गर्ने गरेको देखिन्छ । यी व्यवसायमा लाग्ने समुदाय धेरै क्षणिक समयका लागि मात्र त्यस पेसा वा व्यवसायमा रहने गर्दछन् । तिनीहरूका मालिकहरू एक व्यवसायबाट अर्को व्यवसायमा सर्ने गर्दछन् । जुन प्रायः फार्म वा व्यापारका गतिविधिहरूमा आधारित हुन्छन् । धेरै लघु तथा एमएसईहरू महिलाहरूको स्वामित्वमा हुन्छन् । जसले गरीब घरहरूमा आवश्यक आम्दानी प्रदान गरेको देखिन्छ । अनौपचारिक व्यवसायहरूले धेरै विकासोन्मुख देशहरूमा आधाभन्दा बढी आर्थिक गतिविधिहरुमा भाग लिन्छन् ।

यो अनौपचारिक क्षेत्रले केही छोटो अवधिका फाइदा लिएको देखिन्छन् र त्यसबाट लाभान्वित हुने अवसर प्राप्त हुन्छ । तर प्रायः यस्ता व्यवसायहरूलाई संशाधन, सूचना र बजारमा पहुँच गर्नबाट समस्या हुने गर्दछ । उनीहरूले कामदारहरूको सीपमा लगानी गर्न प्रोत्साहित गर्दछ । साना र मध्यम आकारका उद्यमहरू (एसएमई) प्रायः विकासोन्मुख देशको उद्यमशीलताको हृदय मानिन्छ । यसको अधिकांश रोजगार र उत्पादक लगानीको स्रोत र यसको विकास र गरिबी उन्मूलनको लागि आधार हुन् । एसएमईको आर्थिक सम्भावनाको बारेमा जीवन्त बहस भइरहेका छन् । एसएमईहरूले गम्भीर अवरोधहरूको सामना गर्नुपर्दछ भन्ने कुरामा कुनै शंका छैन जुन ठूला व्यवसायहरू भन्दा उनीहरूलाई बढी गम्भीररूपमा असर गर्दछ । तिनीहरू व्यापार वातावरणमा सञ्चालन गर्छन् । जहाँ अनावश्यक लागत, असंख्य प्रक्रियात्मक अवरोधहरू र कम पहुचका स्रोतहरू, वित्त र सेवाहरू प्रमुख छन् । यी अवरोधहरूले लगानी, नवीन, र उत्पादकता सुधार गर्न उनीहरूको क्षमतालाई सीमित गर्दछ । एसएमईहरू नेपाली अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हुन् । किनकि यसले समग्र अर्थतन्त्र बनाउन ४०–६० प्रतिशत रकम योगदान गर्दछ । नेपाली व्यापार, वाणिज्य र उद्योगको ९८ प्रतिशत एसएमई र एसएमई सम्बन्धित व्यापारले समेट्छन् ।

सन् १९९० पछि एसएमईको स्थितिले संख्या, नीति, उत्पादन र प्रचारमा क्रमबद्ध परिवर्तन देखापरेको छ । विकसित, विकासशील र कम विकसित देशहरूद्वारा अनुकूलित खुला आर्थिक नीतिले साना र मध्यम उद्यमहरूमा प्रभावकारी प्रभाव ल्याएको छ । एसएमई र नेपालका एसएमई उत्पादनहरू एकआपसमा सम्बन्धित छन् । साना र मझौला उद्यमहरूले देशहरूको आर्थिक क्षमतामा महत्वपूर्ण योगदान पु¥याउँछन् र रोजगारी र आयका अवसरहरूमार्फत गरिबी न्यूनीकरणका लागि महत्वपूर्ण योगदान पु¥याएका छन् । धेरैजसो एसएमईहरू अपर्याप्तरूपमा आफ्नो बजार अवसरहरूको उपयोग गर्न सक्छन् । उनीहरूसँग बजारको विकास, मूल्य, निर्यात र वित्तीय सम्भावनाहरूको जानकारीमा पहुँच हँुदैन । सूचना र सञ्चार टेक्नोलोजीमा भएका प्रगतिहरूको बाबजुद सूचना र ज्ञानमा पहुँचको लागि आधारभूत प्राविधिक पूर्वशर्तहरू स्थापना भए पनि विशेषगरी परिधिय क्षेत्रका धेरै एसएमईहरूले यसको बिरलै उपयोग गर्न सक्दछन् । यी क्षेत्रहरूमा सेवा प्रदायकहरूले प्रस्ताव गरेको जानकारीको दायरा एसएमईको आवश्यकता अनुरूप छैन ।

नेपाल र सार्क क्षेत्रको विशेष परिप्रेक्षमा एसएमईहरूले राष्ट्रिय अर्थतन्त्र र रोजगारी सिर्जना गर्न र गरिबी निवारणमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । साफ्टा सम्झौतामा हस्ताक्षर भएपछि त्यहाँ नियम, उत्पत्ति, प्राविधिक सहयोग, राजस्व क्षतिपूर्ति संयन्त्रको प्रावधान छ । तर साफ्टा सम्झौताले सेवा क्षेत्रलाई समेट्दैन । सेवा क्षेत्र जुन विश्वव्यापीरूपमा करिब ७०० प्रतिशतले वृद्धि भइरहेको छ । यस क्षेत्रका एसएमईहरू सार्क क्षेत्रमा समेत सेवा सम्झौताको असन्तुलन नहुँदा पनि प्रभावित छन् । यस क्षेत्रका देशहरूले टेलिकम, आइसिटी, पर्यटन, वित्तीय क्षेत्र आदिजस्ता सेवा क्षेत्रमा धेरै फाइदा लिन सक्दछन् । यस क्षेत्रका देशहरूले एसएमई विकास र टेक्नो उद्यमशीलताका लागि यस्तो दृष्टिकोण राख्नुपर्दछ, जहाँ यस क्षेत्रका देशहरूले सहयोग गर्न सक्छन् र यस क्षेत्रका देशहरूको परस्पर लाभको लागि एक अर्कालाई सहयोग पु¥याउन सक्दछन् । साफ्टा सम्झौतामा लघु उद्यमको उत्पादन वा साना उद्योग (एसएसआई) को उत्पादनको बारेमा विशेष उल्लेख हुनुपर्दछ । जसले ५ भन्दा कम कामदारलाई रोजगारी दिन्छ र यसको पूँजीगत खर्च १ लाखभन्दा कम छ । वास्तविक एसएमईहरूको लागि विशेष भन्सार शुल्क माफी हुने गरेको छ । नेपालको आर्थिक परिवर्तनले सन् १९९० को शुरुमा वित्तीय क्षेत्र खोल्न निजी र संयुक्त लगानीको लागि आकर्षित ग¥यो । नतिजा स्वरूप, एसएमईमा लगानी गर्न वाणिज्य बैंक, वित्तीय संस्था र सहकारीहरूको पंक्ति प्रमुख थियो ।