डा. मोहन मान सैँजु पाल्पा तानसेन भगवती टोलका प्रतिष्ठित व्यापारी घरानाका ललितमान सैंजुका तीन छोराहरू गणेश मान , द्वारिका मान र मोहन मान मध्ये कान्छा छोराका रुपमा जन्मिएका थिए । उनको कक्षा तीनसम्मको प्रारम्भिक शिक्षा तानसेनकै महाचैत्य बिहारस्थित शील पाठशालामा र कक्षा ४ देखि म्याट्रिकुलेसन एसएलसी तहसम्म बहुचर्चित जनता विद्यालय (जे.भी.टी स्कुल) मा भएको थियो । त्यसताका जेभीटी मिडिल स्कुल थियो । विद्यालयले आठ कक्षा उत्तीर्ण गरेकालाई भारतको उत्तर प्रदेशको म्याट्रिकुलेसन बोर्डको कोर्स पढाएर बोर्डको परीक्षा दिन पठाइन्थ्यो ।
वि.स. २००९ मा पहिलो पल्ट आदित्यमान श्रेष्ठ र नीरकुमार क्षेत्री, २०१० मा सात जना र २०११ मा डा. मोहनमान सैंजु सहित १४ जनाले बोर्डको परीक्षा उत्तीर्ण गरेका थिए । सानैदेखि चलाख उनले तानसेनमा विद्यालयको तर्फबाट र स्वयंले नाच्ने, गाउने, बजाउने, पुस्तकालय खोल्न रुचि राख्ने, दुर्व्यसनीविरुद्ध सामाजिक कार्यहरूमा संलग्न भएर अरुभन्दा कम उमेरमै बहुप्रतिभा प्रदर्शन गर्थे । उनको प्रतिभालाई देखेर गुरुजनले हामीलाई त्यस्तै बन्न प्रोत्साहन दिनुहुन्थ्यो । त्यसबेला म त्यसै स्कुलमा दुई तीन कक्षामा अध्ययन गरेको सम्झना छ ।
म्याट्रिकुलेसन पढाई सकेर उच्च शिक्षाका लागि भारतको बनारस गएर त्यहीको बनारस हिन्दु विश्वविद्यालयबाट स्नातक गरे । आफ्नै देशको शिक्षा, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक अवस्था समेतको ज्ञान हुने र देशकै निम्तिसमेत केही गर्न सकिन्छ होला भन्ने इच्छा राखेर नेपालकै त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा अर्थशास्त्र विषयमा स्नातकोत्तरको अध्ययन गरी २०२२ साल (सन १९६२ ) उच्चतम् प्रतिशतमा परीक्षा उत्तीर्ण मात्र गरेनन् । सँगसँगै जस्तो कानुन विषयमा स्नातकको पढाई पनि पूरा गरे । त्यसपछि संयुक्त राज्य अमेरिका र बेलायतका विश्वविद्यालयमा गएर विद्यावारिधि गर्ने योजना बनाउदै गर्दा सन १९६३ अर्थात २०२३/२४ सालमा तत्कालीन सरकार र सचिव अर्थशास्त्री डा. भेष बहादुर थापाको सल्लाह र आग्रहमा कृषि विकास लक्षित बहुप्रतिक्षित क्रान्तिकारी भूमिसुधार कार्यक्रमको कार्यान्वयन गर्ने स्पेसल अधिकारी र १९६७ मा प्रमुख निर्देशकको जिम्मेवारी लिएर कुशलता देखाए । आफ्नो विषय क्षेत्रमा अब्बल बन्न पीएचडी गर्ने धोको बाकी नै थियो ।
त्यसैले १९६९ मा अमेरिकाको क्यरिलोना विश्वविद्यालय गएर विद्यावारिधी गरे र देशमा फर्के । उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालयको रेक्टर, सेदाको निर्देशक र राष्ट्रिय सेवा दलको शैक्षिक कार्यक्रमको नेतृत्वदायी जिम्मेवारी समेत लिए । यसै क्रममा सन १९७६मा राष्ट्रिय योजना आयोगको सदस्य र १९८३ देखि १९८८ सम्म योजना आयोगकै उपाध्यक्ष भए । त्यसको लगत्तै सन् १९८८ देखि १९९१ सम्म संयुक्त राज्य अमेरिकाको लागि राजदूत समेत भएर कुटनीति क्षेत्रमा समेत रास्ट्रलाई सेवा प्रदान गरे । पछिल्ला दिनहरुमा गरीवी निवारण, रूम टुरीड आदि धेरै सस्थाहरुमा रहेर सेवा प्रदान गर्दै आएका थिए ।
अन्त्यमा, डा. मोहनमान सैंजु र म एउटै विद्यालय जेभीटी स्कुलमा पढेको हो । उनले २०११मा माध्यमिक कक्षा उत्तीर्ण गरेको हो झण्डै ९ वर्षपछि २०२०मा मैले एसएलसी गरेको हो । तथापि उनको बारेमा गुरुहरुले उदाहरण दिने गरेको र पारिवारिक सम्बन्धका कारणले सादर उनलाई दाजु भनेर सम्बोधन गर्ने गरेको छु । उनले आफूलाई अध्यापन गर्ने गुरुजनहरु, स्कुल सम्बद्ध शिक्षक तथा प्रधानध्यापकहरु र स्कुललाई माया गर्थे । मैले २०२२/२३ सालदेखि जेभीटीमा शिक्षक र प्रअ भएर काम गर्दा रजत, स्वर्ण, हीरक जयन्ती आदि उत्सवहरुमा तानसेन आएका बेला उपस्थित भएर वा फोन गरेर सम्पर्कमा भइरहन्थे ।
जीवनमा उनले कुनै पनि जिम्मेवारीलाई चुनौतीका रुपमा लिने र सफलता हाशिल गर्न कत्तिपनि हार नमान्ने उनको स्वभाव र खुवी मान्न सकिन्छ । ‘हुने बिरुवाको चिल्लो पात’ भनेर आशा गरिएका डा. मोहन मान सैजुका बारेमा माथि शुरुमै भने जस्तै उनि नेपालका अर्थशास्त्री, शिक्षाविद, कुटनीतिज्ञ, वहुप्रतिभाशाली, वहुआयामिक व्यक्तित्व थिए । जीवनभर सक्रीय रहेर पछिल्ला दिनमा पार्किन्सनको कारणले बिरामी परे । अन्तत: आफ्नै निवासमा २०८१ कार्तिक १३ को अपरान्ह ५ बजे तिर सुशिक्षित श्रीमती, एक छोरा र छोरीलाई छाडेर निधन भयो ।
परिवार ,शुभचिन्तक र समस्त नेपालका उनि सम्बद्ध निकाय र संस्थाहरु स्तब्ध भए । उनको निधन राष्ट्रका निम्ति अपूरणीय क्षति हो । यस दु:खद घडीमा शोकाकूल परिवारजनमा गहिरो समवेदना व्यक्त गर्दै स्वर्गीय डा. मोहन मान सैंजुप्रति भावपूर्ण श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दछौं ।
